Η σχολική μονάδα στο σύνολό της, αλλά και ο κάθε εκπαιδευτικός ξεχωριστά, μπορούν και πρέπει να παίξουν σημαντικό ρόλο τόσο στην αντιμετώπιση, όσο και στην πρόληψη του φαινομένου της εκφοβιστικής συμπεριφοράς μεταξύ των μαθητών. Για να είναι αποτελεσματικός ο ρόλος του σχολείου, χρειάζεται να αναπτυχθεί μια ολιστική προσέγγιση που να περιλαμβάνει όλους όσοι εμπλέκονται στην εκπαιδευτική διαδικασία. Η ανάπτυξη μιας ολιστικής προσέγγισης είναι μια διαδικασία που δεν συμβαίνει τυχαία, αλλά στηρίζεται σε μια συγκεκριμένη μεθοδολογία.
Α. Παραδοχή
Η παραδοχή του γεγονότος ότι η εκφοβιστική συμπεριφορά υπάρχει σε κάθε σχολείο ανεξάρτητα από παράγοντες, όπως είναι η κοινότητα στην οποία βρίσκεται, τα θρησκευτικά πιστεύω ή η εθνική καταγωγή των μελών της σχολικής κοινότητας κ.ά, αποτελεί το πρώτο βήμα της κάθε προσπάθειας για αντιμετώπιση και πρόληψη της εκφοβιστικής συμπεριφοράς.
Β. Διαμόρφωση και καθορισμός αντιεκφοβιστικής πολιτικής
Η υιοθέτηση πολιτικής κατά της εκφοβιστικής συμπεριφοράς θα πρέπει να είναι μέρος της πολιτικής του σχολείου που αφορά στην τήρηση της πειθαρχίας γενικά και πρέπει να συνάδει προς τους κανονισμούς λειτουργίας των σχολείων. Η διαμόρφωση πολιτικής υποβοηθά το σχολείο να μετακινηθεί από την απλή διαχείριση των κρίσεων στην υιοθέτηση προληπτικών και παρεμβατικών στρατηγικών.
Η αντιεκφοβιστική πολιτική του σχολείου θα πρέπει να περιλαμβάνει τα ακόλουθα:
- Μια σαφή και σταθερή δήλωση σχετικά με τη στάση του σχολείου σε ό, τι αφορά την εκφοβιστική συμπεριφορά.
- Ορισμό της εκφοβιστικής συμπεριφοράς και των διάφορων μορφών που εκδηλώνεται.
- Υιοθέτηση προληπτικών στρατηγικών (διαμόρφωση κανόνων συμπεριφοράς, επίβλεψη χώρων, ευφυής αξιοποίηση του αναλυτικού προγράμματος, εφαρμογή προληπτικών προγραμμάτων).
- Τρόπους αναφοράς της εκφοβιστικής συμπεριφοράς από τα μέλη της σχολικής κοινότητας (γονείς, εκπαιδευτικοί και παιδιά).
- Διαδικασίες διαχείρισης περιστατικών εκφοβιστικής συμπεριφοράς.
- Δικαιώματα και ευθύνες των παιδιών, γονιών και εκπαιδευτικών.
- Διαδικασίες παρακολούθησης και αξιολόγησης της πολιτικής.
Γ. Υλοποίηση της αντιεκφοβιστικής πολιτικής του σχολείου
Για την υλοποίηση της αντιεκφοβιστικής πολιτικής του σχολείου χρειάζεται ο καταρτισμός ενός σχεδίου δράσης που να περιλαμβάνει τα ακόλουθα στοιχεία:
1. Διατύπωση του οράματος του σχολείου
Το όραμα αναφέρεται στη δέσμευση και τις προσδοκίες ολόκληρης της σχολικής μονάδας να εργαστεί συστηματικά και με συνέπεια για τη δημιουργία ενός ασφαλούς και υποστηρικτικού περιβάλλοντος για τους μαθητές και τους εκπαιδευτικούς. Κατά συνέπεια, η εκφοβιστική συμπεριφορά δεν μπορεί να γίνει με κανένα τρόπο ανεκτή και θα τυγχάνει χειρισμού με κάθε σοβαρότητα. Δεν θα αντιμετωπίζεται ως κάτι που είναι αναπόφευκτα μέρος της σχολικής ζωής.
2. Αύξηση της ενημερότητας του προσωπικού, των γονιών και των παιδιών για το φαινόμενο της εκφοβιστικής συμπεριφοράς
Οι έρευνες έχουν δείξει ότι η εκφοβιστική συμπεριφορά συμβαίνει χωρίς καν οι ενήλικες να το υποψιάζονται, γιατί απλώς οι δράστες δεν θα επιλέξουν να εκφοβίσουν το στόχο τους μπροστά στα μάτια των ενηλίκων. Η απουσία γνώσης για το φαινόμενο οδηγεί στην πεποίθηση ότι «κάτι τέτοιο δεν συμβαίνει στο σχολείο μας».
Είναι σημαντικό όλοι, διδακτικό και μη διδακτικό προσωπικό του σχολείου, οι γονείς, αλλά και μαθητές, να τύχουν ενημέρωσης για όλες τις πτυχές του φαινόμενου της εκφοβιστικής συμπεριφοράς. Κυρίως θα πρέπει να υπάρχει ορισμός όλων των μορφών της εκφοβιστικής συμπεριφοράς, ώστε το προσωπικό, οι μαθητές και οι γονείς να μπορούν να την παρατηρούν και να την αναγνωρίζουν, να την περιγράφουν με ακρίβεια και να τη διαχειρίζονται. Επίσης θα πρέπει να ξέρουν πού αυτή συνήθως λαμβάνει χώρα, ποια είναι τα χαρακτηριστικά των δραστών και των παιδιών-στόχος και ποιες βλάβες επιφέρει.
3. Ενημέρωση των γονιών για την αντιεκφοβιστική πολιτική του σχολείου και εμπλοκή τους στην υλοποίησή της
Οι γονείς, αλλά και άλλοι φορείς της κοινότητας, θα πρέπει να ενημερώνονται για την πολιτική του σχολείου και να εμπλέκονται στην υλοποίηση της. Συνεπώς είναι σημαντική η προαγωγή της συστηματικής επικοινωνίας μεταξύ σχολείου και οικογένειας.
4. Διερεύνηση του φαινομένου της εκφοβιστικής συμπεριφοράς στο σχολείο
Η διερεύνηση του φαινομένου της εκφοβιστικής συμπεριφοράς στο σχολείο χρειάζεται να γίνει, ώστε να διαπιστωθεί η συχνότητα εμφάνισης, οι μορφές με τις οποίες εκδηλώνεται, οι χώροι που συμβαίνει, πότε συμβαίνει και ποιοι μαθητές εμπλέκονται. Μπορεί να γίνει με διάφορες μεθόδους, όπως ερωτηματολόγια, παρατήρηση κτλ.
Για να θεωρείται ολοκληρωμένη η εργασία αυτή θα πρέπει στο τέλος να ετοιμάζεται και σχετική έκθεση που να περιλαμβάνει όλα τα ευρήματα της έρευνας.
5. Καθορισμός των δικαιωμάτων και των ευθυνών των παιδιών, των γονιών και των εκπαιδευτικών
Έχει ιδιαίτερη σημασία όλοι να γνωρίζουν ποια είναι η ευθύνη τους, ώστε να υλοποιηθεί με επιτυχία η πολιτική του σχολείου και να επιτευχθεί η δημιουργία ενός ασφαλούς περιβάλλοντος. Για παράδειγμα, πολλά σχολεία περιλαμβάνουν στην αντιεκφοβιστική τους πολιτική μια δήλωση που καθορίζει την ευθύνη των παιδιών- θεατών να αναφέρουν οποιαδήποτε μορφή εκφοβιστικής συμπεριφοράς, όταν γίνονται μάρτυρές της.
6. Καθορισμός διαδικασίας για την αναφορά των περιστατικών εκφοβιστικής συμπεριφοράς
Είναι ζωτικής σημασίας η ενθάρρυνση των παιδιών να αναφέρουν την εκφοβιστική συμπεριφορά, γιατί σε διαφορετική περίπτωση αυτή δεν μειώνεται. Τα παιδιά διευκολύνονται να το πράττουν, όταν μεταξύ αυτών που μαθαίνουν στην τάξη περιλαμβάνεται και το πώς αναφέρουν, σε ποιον αναφέρουν και πότε αναφέρουν.
Οι γονείς επίσης επιβάλλεται να γνωρίζουν το πρωτόκολλο που ακολουθείται για την αναφορά, αφού αυτό είναι υποστηρικτικό τόσο για τους ίδιους όσο και για τα παιδιά. Το σχολείο μπορεί να διαμορφώσει ειδικά έντυπα για να βοηθήσει τη διαδικασία αυτή, να ορίσει σε ποιον μπορούν να απευθύνονται τα παιδιά και οι γονείς κ.ά. Θα πρέπει να λαμβάνεται πρόνοια ώστε, όταν γίνεται καταγγελία κάποιου περιστατικού, να υπάρχουν οι κατάλληλες διευθετήσεις για να τυγχάνει άμεσης και απρόσκοπτης διερεύνησης.
7. Καθορισμός διαδικασιών διαχείρισης περιστατικών εκφοβιστικής συμπεριφοράς
Η διαχείριση των περιστατικών εκφοβιστικής συμπεριφοράς δεν γίνεται τυχαία, αλλά στη βάση μιας διαδικασίας που πρέπει να ακολουθείται σύμφωνα με ένα πρωτόκολλο που διαμορφώνεται από τη σχολική μονάδα. Αυτό σημαίνει πως η διαχείριση των περιστατικών είναι μέρος της κοινά συμφωνημένης πολιτικής της σχολικής μονάδας και αποτελεί ευθύνη όλων των εκπαιδευτικών του σχολείου και όχι του καθένα από αυτούς ξεχωριστά. Όταν ένα σχολείο δεν έχει ξεκάθαρη πολιτική διαχείρισης των περιστατικών εκφοβιστικής συμπεριφοράς, τότε αυτά τείνουν να παρατείνονται, να μονιμοποιούνται και να γίνονται όλο και πιο σοβαρά. Έχει επίσης αποδειχθεί από μελέτες πως όταν υπάρχουν συμφωνημένες διαδικασίες, τότε οι εκπαιδευτικοί νιώθουν ασφαλείς και δρουν με αυτοπεποίθηση και σταθερότητα.
Το πρωτόκολλο διαχείρισης των περιστατικών εκφοβιστικής συμπεριφοράς περιλαμβάνει το ποιος αναλαμβάνει τη διαχείριση, πού γίνεται αυτή, τη σοβαρότητα που αποδίδεται στα διάφορα περιστατικά, τις συνέπειες για τους δράστες, την εμπλοκή των γονιών και τη διαδικασία παρακολούθησης της εξέλιξης ενός περιστατικού. Ο εκπαιδευτικός, ο οποίος αναλαμβάνει τη διαχείριση περιστατικού εκφοβιστικής συμπεριφοράς, θα πρέπει να λαμβάνει υπόψη του τα ακόλουθα σημεία:
- Να παρεμβαίνει άμεσα.
- Να διαθέτει επαρκή χρόνο.
- Να έχει στη διάθεσή του χώρο που να εμπνέει ασφάλεια και να διασφαλίζει εμπιστευτικότητα.
- Να διερευνά το περιστατικό ξεχωριστά με το δράστη και ξεχωριστά με το παιδί – στόχο.
- Να έχει υπόψη του ότι μπορεί να μη χρειάζεται η αναζήτηση πολλών και άσκοπων λεπτομερειών.
- Να διαβεβαιώνει το παιδί-στόχο ότι δεν έχει να πάθει τίποτε και ότι είναι σε θέση και μπορεί να του παράσχει την απαιτούμενη προστασία.
- Να δίνει σημασία στο πώς νιώθουν και οι δύο, δράστης και παιδί-στόχος.
Ειδικά για το δράστη να προσπαθήσει να τον βοηθήσει ώστε να κατανοήσει πώς νιώθει το παιδί-στόχος, να αναπτύξει αίσθημα υπευθυνότητας για τη συμπεριφορά του, για την τήρηση των κανονισμών κλπ.
Να αναμένει ότι ο δράστης δεν πρόκειται να παραδεχτεί τις πράξεις του, θα αρνηθεί ότι τις διέπραξε και θα προσπαθήσει να επιρρίψει την ευθύνη στο παιδί-στόχο.
- Να μην αγνοήσει, εκεί όπου υπάρχουν, τους θεατές του περιστατικού.
- Να μη χρησιμοποιεί ερωτήσεις του τύπου «γιατί», αφού δεν υποβοηθούν στην εξεύρεση λύσεων.
- Να έχει ως τελικό στόχο την αποκατάσταση των σχέσεων μεταξύ του δράστη και του παιδιού-στόχου
- Να τηρεί σημειώσεις, γιατί θα τις χρειαστεί κατά την επικοινωνία του με τους γονείς του δράστη, οι οποίοι συχνά αμφισβητούν ότι το παιδί τους παρουσιάζει τέτοια συμπεριφορά.
Η ενημέρωση και εμπλοκή των γονιών, τόσο του δράστη όσο και του παιδιού-στόχος, θα πρέπει να γίνεται όσο το δυνατό πιο σύντομα. Συστήνεται όπως γίνεται την ίδια ημέρα και διευθετείται επίσκεψή τους στο σχολείο. Η συνάντηση μαζί τους θα πρέπει να είναι καλά προετοιμασμένη. Ο υπεύθυνος για τη διαχείριση του περιστατικού θα πρέπει να διαθέτει στοιχεία και να μην ξεχνά ότι οι γονείς των δραστών τείνουν να αμφισβητούν ότι το παιδί τους παρουσιάζει τέτοιου είδους συμπεριφορά.
Επίσης συστήνεται όπως η εμπλοκή των γονιών επιζητείται και σε λιγότερο σοβαρά περιστατικά εκφοβιστικής συμπεριφοράς, ώστε να προληφθεί η εξέλιξή τους σε πιο σοβαρά.
Σε ότι αφορά τη σοβαρότητα του περιστατικού, αυτή καθορίζεται από τα εξής στοιχεία:
- Πόσο αναστατωμένο είναι το παιδί-στόχος.
- Σε ποιο βαθμό είναι οι γονείς μπλεγμένοι, πράγμα που υποδηλώνει και την αναστάτωση του παιδιού.
- Για πόσο χρονικό διάστημα συνεχίζει η εκφοβιστική συμπεριφορά.
- Πόση θέληση έχει ο δράστης να αναγνωρίσει τη βλάβη που έχει προξενήσει.
- Σε πιο βαθμό ο δράστης είναι έτοιμος να συνεργαστεί και να εργαστεί για την εξεύρεση μιας λύσης.
Οι συνέπειες και οι κυρώσεις θα πρέπει να είναι σαφώς καθορισμένες, να είναι ανάλογες με τη σοβαρότητα του περιστατικού, να είναι γνωστές στα παιδιά και τους γονείς και να στοχεύουν στην υπευθυνοποίηση του δράστη. Η διαχείριση των περιστατικών εκφοβιστικής συμπεριφοράς δεν αρχίζει με την αναφορά και δε λήγει με τη διερεύνησή τους. Για να είναι ολοκληρωμένη και αποτελεσματική, χρειάζεται να έχει και συνέχεια.
Στο πρωτόκολλο θα πρέπει να λαμβάνεται πρόνοια και για την παρακολούθηση της εξέλιξης ενός περιστατικού. Θα πρέπει να καταγράφεται ποιος θα είναι υπεύθυνος για την παρακολούθηση και την εξέλιξη του υπό αναφορά περιστατικού.
8. Προληπτικές στρατηγικές
- Διαμόρφωση Κώδικα Συμπεριφοράς των μαθητών στο σχολείο
Ο Κώδικας Συμπεριφοράς θα πρέπει να λαμβάνει υπόψη τους επίσημους κανονισμούς λειτουργίας των σχολείων, αλλά ταυτόχρονα θα πρέπει να ενσωματώνει τις ιδιαίτερες αξίες, προσδοκίες και πεποιθήσεις του κάθε σχολείου ξεχωριστά και να συμβάλλει στην ανάπτυξη του ήθους των μαθητών του σχολείου. Ο Κώδικας θα πρέπει να περιλαμβάνει και τις κυρώσεις που θα υποστεί κάποιος, αν τον παραβιάσει. Δεν θα πρέπει να επιβάλλεται αυθαίρετα, αλλά θα πρέπει να είναι το αποτέλεσμα μιας διαδικασίας διαβούλευσης, εκπαιδευτικών, γονιών και παιδιών. Όμως θα πρέπει να διαλαμβάνει με πολλή σαφήνεια ότι η εκφοβιστική συμπεριφορά δεν μπορεί να γίνει με κανένα τρόπο αποδεκτή και ότι για τους δράστες θα υπάρχουν κυρώσεις. Οι κυρώσεις μπορεί να είναι από τις πιο απλές μέχρι και τις πιο δραστικές. Πάντοτε όμως θα πρέπει να βρίσκονται σε συμφωνία με αυτές που προνοούν οι κανονισμοί λειτουργίας των σχολείων.
9. Διαμόρφωση Κανόνων Συμπεριφοράς στην τάξη
Οι Κανόνες Συμπεριφοράς στην τάξη διαμορφώνονται μεταξύ των εκπαιδευτικών και των παιδιών λαμβανομένων υπόψη του Κώδικα Συμπεριφοράς των μαθητών στο σχολείο και των ιδιαιτεροτήτων της κάθε τάξης. Επίσης θα πρέπει να περιλαμβάνουν και τις συνέπειες, σε περίπτωση παραβίασής τους. Και στην προκειμένη περίπτωση, νοείται ότι οι συνέπειες θα πρέπει να συνάδουν προς αυτές που προνοούν οι κανονισμοί λειτουργίας των σχολείων. Ο εκπαιδευτικός θα πρέπει να συζητά και να αναλύει τους Κανόνες με τα παιδιά συστηματικά και όχι μόνο όταν σημειώνεται παραβίασή τους. Επίσης, το σχολείο θα πρέπει να στείλει τους Κανόνες Συμπεριφοράς με σχετική συνοδευτική επιστολή στο σπίτι, στην οποία να τονίζει στους γονείς τη σημασία που αποδίδει στην τήρησή τους και να εξηγεί το όφελος που θα προκύψει για τα παιδιά τους. Αν σε μια τάξη διδάσκουν πέραν του ενός εκπαιδευτικού, τότε όλοι θα πρέπει να γίνουν κοινωνοί των Κανόνων και να έχουν κοινή στάση ως προς την τήρησή τους.
Επίβλεψη των χώρων που συνήθως ασκείται εκφοβιστική συμπεριφορά
Η συστηματική επίβλεψη των χώρων, όπου διαπιστώνεται ότι ασκείται εκφοβισμός μεταξύ των μαθητών, αποτελεί σημαντική στρατηγική για την πρόληψη του φαινομένου και ερευνητικά έχει διαπιστωθεί ότι συμβάλλει ουσιαστικά στη μείωσή του.
Αξιοποίηση του αναλυτικού προγράμματος
Με την ευφυή αξιοποίηση του αναλυτικού προγράμματος στη βάση της διαθεματικής προσέγγισης, προωθείται η προαγωγή της αντιεκφοβιστικής πολιτικής του σχολείου, η μετάδοση μηνυμάτων και αξιών, που εδραιώνουν τον αλληλοσεβασμό, την αλληλοεκτίμηση, τη φιλία και την επικοινωνία μεταξύ των παιδιών, και η ανάπτυξη και καλλιέργεια δεξιοτήτων διεκδικητικότητας, ώστε τα παιδιά να μάθουν να υπερασπίζονται τα δικαιώματα τους. Οι εκπαιδευτικοί στην τάξη πρέπει να αποφεύγουν τη δημιουργία ανταγωνιστικού κλίματος, όχι φυσικά την ευγενή άμιλλα, να επινοούνται δραστηριότητες στις οποίες να μπορούν όλα τα παιδιά να συμμετάσχουν, να νιώθουν χρήσιμα και ικανά. Ακόμα, μπορούν να προνοήσουν τη δημιουργία ομάδων υποστήριξης για παιδιά που υπόκεινται σε εκφοβισμό ή που μπορεί εύκολα να γίνουν στόχος εκφοβισμού.
Επιπρόσθετα θα πρέπει να φροντίζουν για την ανάπτυξη σχέσεων εμπιστοσύνης με τους μαθητές τους. Αυτό θα τους επιτρέψει να νιώθουν ασφάλεια και να αναφέρουν τυχόν περιστατικά εκφοβισμού.
Εφαρμογή προληπτικού προγράμματος
Η επιλογή κάποιου προληπτικού προγράμματος θα πρέπει να γίνεται στη βάση της μελέτης των αναγκών του σχολείου.
9. Παρακολούθηση και αξιολόγηση της πολιτικής
Η παρακολούθηση και αξιολόγηση της πολιτικής είναι αναπόσπαστο τμήμα της όλης διαδικασίας και σε καμία περίπτωση δεν επιτρέπεται να παραλείπεται. Είναι ιδιαίτερα ωφέλιμο τα σχολεία να αξιολογούν την αποτελεσματικότητα της πολιτικής τους και να την αναπροσαρμόζουν εκεί και όπου χρειάζεται.
